الهام مصدقی‌راد/ خبرنگار
امروز ۴مهر، ۲۶سپتامبر، روز پاکسازی کوهستان است. کوهستان‌های ایران، ۳۰درصد وسعت کشور را به‌خود اختصاص داده‌اند و در سال‌های اخیر به دلایل متعدد، حضور کوهنوردان و گردشگران در آنها افزایش یافته، به همین میزان نیز زباله و پسماند رهاشده در محدوده‌های کوهستانی افزایش یافته است. رها‌سازی زباله در طبیعت، یکی از عوامل تهدید محیط‌های کوهستانی است. دوستداران طبیعت، فعالان محیطزیست و برخی کوهنوردان چند‌سالی است در روز چهارم مهر و البته در دیگر زمان‌ها، با حضور در کوهستان‌های مختلف کشور، بخش قابل‌توجهی از زباله‌های رهاشده را جمع‌آوری می‌کنند. رها‌سازی زباله، جاده‌کشی، معدنکاوی و تغییرات اقلیمی و جهان‌گرمایی زمین، کوه‌ها را بعنوان مهم‌ترین منبع تأمین‌کننده آب شیرین کشور تهدید می‌کنند.
برخی کوهستان‌های کشور تا همین چندسال پیش وضعیت مطلوبی داشتند اما جاده که آمد، حال خوش کوه را ناخوش کرد. دسترسی‌ها آسان شد، سختی مسیر‌های صعب‌العبور سهل شد و آمد و شد به کوهستان شدت یافت. اکثر آنهایی که می‌آیند و می‌روند چیزی بیشتر از ردپایشان بر کوه، باقی می‌گذارند. هر‌ساله انبوهی از زباله‌های رهاشده در کوهستان توسط کوهنوردان و فعالان محیطزیست جمع‌آوری شده و به پایین‌دست هدایت می‌شود. زباله‌های رهاشده در نقاط مختلف، گاهی به چند تن در سال هم می‌رسد، مانند علم‌کوه کلاردشت که چندسال قبل اعلام شد به‌دلیل حضور گسترده کوهنوردان و گردشگران در این منطقه کوهستانی، هر‌سال تا ۵تن زباله رهاشده در این منطقه جمع‌آوری می‌شود. سلام اسماعیل سرخ، عضو انجمن حفظ محیط کوهستان و رئیس سابق هیأت کوهنوردی دیواندره معتقد است: جاده‌کشی، بزرگ‌ترین خطری است که امروز کوه‌ها را تهدید می‌کند. او در گفت‌وگو با همشهری از کوه‌های منطقه کردستان میگوید که تا همین چند سال قبل و پیش از احداث جاده، وضعیت بهتری داشتند. «در کوه‌های چهل‌چشمه که جزو مهم‌ترین ذخایر آبی ایران است، حدود ۵سال قبل جاده احداث شد. در این ۵سال، کوه به اندازه ۵۰۰سال تخریب و گرفتار آلودگی و زباله شده است.»
این فعال محیطزیست دیواندره‌ای، اهالی کوهستان را که از گذشته در این محدوده‌های کوهستانی ساکن بوده‌اند، افرادی طبیعت‌گرا و به دور از مصرف‌گرایی می‌داند که از محیط طبیعی‌شان به‌درستی محافظت و مراقبت می‌کردند و تأکید می‌کند که کوهنوردان نیز تلاش می‌کرده‌اند زباله‌ای از خود بر جای نگذارند اما در سال‌های اخیر و بعد از احداث جاده، کوه‌ها به نقاط تفریحی تبدیل شدند و مشکلات یکی بعد از دیگری به‌وجود آمدند.
جاده که کشیده شد، نه فقط حضور گردشگران با خودروها بلکه حضور معدنکاوان و انجام فعالیت‌های معدنی در کوهستانها نیز شدت یافت. محمد درویش، دبیر سیاست محیطزیست مرکز مدیریت استراتژیک ریاست‌جمهوری نیز معتقد است: یکی از عوامل تخریب کوه‌ها، چراغ‌سبزهایی است که به فعالیت‌های معدنی داده شده است. او در گفت‌وگو با همشهری وضعیت کوهستان‌های کشور را، وضعیت خوبی ندانسته و آنها را بسیار آسیب‌پذیر می‌داند و میگوید: «تغییرات اقلیمی روی اکوسیستم حساس کوهستان تأثیر منفی گذاشته، یخچال چند‌میلیون‌ساله علم‌کوه در حال آب‌شدن است و آبشار یخی دماوند در ارتفاع ۵۱۰۰متری برای نخستین‌مرتبه پیوستگی خودش را از دست داده. به جز اینها، حضور گردشگران با خودروهای ویژه حتی تا نقاط صعب‌العبور هم موجب پدیده انباشت زباله‌های چند‌تنی حتی در ارتفاعات بالای ۴هزار متر شده است.» دماوند، علم‌کوه، کوه‌شاه، تفتان، سهند، سبلان و… ازجمله کوه‌هایی هستند که او آنها را گرفتار انباشت زباله‌های رهاشده می‌داند.
آموزش؛ حلقه مفقوده حفاظت
کوه‌ها در سرزمین خشک و نیمه‌خشک ایران غنیمتی ارزشمند محسوب می‌شوند؛ غنیمتی که ایجاد فصل‌های چهارگانه و تنوع آب‌و‌هوایی مدیون آنهاست و مهم‌ترین منبع تامین آب شیرین کشور قلمداد می‌شوند. اما اتفاقات طبیعی و بیشتر عوامل انسانی، آنها را تهدید و تخریب کرده است. آموزش، نکته‌ای است که فعالان محیطزیست و متخصصان آن را حلقه‌ای مفقوده در ارتقای دانش زیست‌محیطی و حفظ طبیعت می‌دانند. درویش، مدیرکل سابق دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان محیطزیست میگوید: «باید از کودکی با ارزش‌های کوهستان آشنا شد و آن را در شمار فضیلت‌های غیرقابل معامله زندگی دانست، این را باید از نظام آموزشی کشور مطالبه کرد آن وقت می‌توانیم دردراز‌مدت امیدوار باشیم.»
او فعالیت‌های داوطلبانه جمع‌آوری زباله‌های کوهستانی را که چند‌سالی است با حضور علاقه‌مندان طبیعت و کوهنوردان اجرا می‌شود، بسیار مثبت و تأثیرگذار ارزیابی کرده اما میگوید: «چنین حرکت‌هایی در مقایسه با رفتارهای تخریب‌کننده، اندک است و کار زیادی از دستشان ساخته نیست. اما به هر حال همین اقدامات و حرکت‌های مردمی تاکنون توانسته جلوی برخی فعالیت‌های معدنکاوی و تخریب کوهستان را بگیرد.»
۳۰سال تلاش برای پاکسازی کوهستان
مدیر گروه دیده‌بان کوهستان درباره پیشینه روز پاکسازی کوهستان (۴مهر) به همشهری گفت: حساسیت کوهنوردان به مسائل محیط‌زیستی، در ایران پیشینه‌ای درخور توجه دارد؛ دست‌کم از اوایل دهه ۵۰ در بولتن‌های کوهنوردی، اشاره‌هایی به لزوم حفاظت از طبیعت و خودداری از ریخت‌وپاش زباله در کوه به چشم می‌خورد. اما از سال ۱۳۶۷ توجه به مسائل محیط کوهستان صورت جدیتری به‌خود گرفت.
عباس محمدی افزود: نخستین‌بار، از سوی فدراسیون کوهنوردی به پیروی از فدراسیون جهانی انجمن‌های کوهنوردی (UIAA) در سال ۱۳۶۷این روز به‌عنوان روز پاکسازی کوهستان اعلام شد و در نخستین برنامه پاکسازی که در منطقه بندیخچال انجام شد، به‌ویژه کوهنوردان جدیتر و فنیکار استقبال خوبی از موضوع کردند و مقدار زیادی از زباله‌های منطقه جمع‌آوری شد.
محمدی تصریح کرد: در تیرماه ۱۳۶۸ «کنگره کوهنوردی کشور» در تهران تشکیل شد و در آن زمان، زنده‌یاد عباس جعفری مسئول وقت کمیته روابط عمومی فدراسیون، نقش زیادی در راه‌اندازی این کنگره داشت. یکی از کمیسیون‌های کنگره، «کمیسیون حفاظت محیط کوهستان» بود. اعضای این کمیسیون عبارت بودند از: زنده‌یاد وارطان زاکاریان(رئیس)، حسن صالحی مقدم، علی میرزاآقازاده، اورنگ استقامت، مهدی ملکی شجاعی، مظفر جمشیدی و رضا چهکنویی. دستور کار کمیسیون نیز عبارت بود از:«تهیه طرح برای گسترش حفاظت محیط در بین مردم، تهیه طرح چگونگی انهدام زباله‌های فردی و تاسیسات موجود در کوه، ایجاد کمیته حفاظت و پاکیزگی محیط کوهستان، تهیه طرح مشارکت و نحوه عمل سازمانهای ذی‌ربط، طرح روز پاکسازی کوهستان (۴مهرماه) و تهیه طرح حفاظت از غارها.» این فعال محیطزیست گفت: در روز جمعه ۳۱شهریور ۱۳۶۸، تعداد زیادی از اعضای گروه‌های کوهنوردی و مردم علاقه‌مند، برای دومین سال به مناسبت «روز جهانی پاکسازی کوهستان» به جمع‌آوری زباله از کوه پرداختند. در سال‌های بعد، فدراسیون جهانی کوهنوردی، چنین روزی را اعلام نکرد، اما کوهنوردان ایرانی علاقه‌مند به حفظ کوهستان، از آن زمان تا به امروز، هر سال در یکی،دو جمعه نزدیک به چهارم مهر، به تبلیغ «روز پاکسازی کوهستان» پرداخته‌اند.
به گفته محمدی، هزاران برنامه پاکسازی کوهستان که در ۳۰ سال گذشته اجرا شده و کارهای رسانه‌ای بی‌شماری در این زمینه سبب افزایش چشمگیر آگاهی محیط‌زیستی در کشور شده است، به‌طوری که در بعضی کوه‌ها مانند توچال (در شمال تهران) برخلاف ۱۰،۲۰ سال پیش، تقریبا هیچ زباله رهاشده‌ای دیده نمی‌شود. کار اجتماعی خودجوش در توچال که به همت گروهی از عاشقان این کوه صورت گرفته، می‌تواند الگویی باشد برای در امان نگاه داشتن کوهستانها از بلای زباله. وی در پایان گفت: گروه دیده‌بان کوهستانِ انجمن کوهنوردان ایران، به مناسبت «۴مهر، روز پاکسازی کوهستان» همچون سال‌های گذشته از کوهنوردان و دیگر طبیعت‌دوستان درخواست می‌کند که مانند سال‌های پیش، در ۲ جمعه آینده بخشی از وقتی را که در کوهستان می‌گذرانند، به جمع‌آوری زباله‌های رهاشده اختصاص دهند.
