آیا «صنعت بازیافت» واقعا می‌تواند به اندازه‌ای گردش مالی داشته باشد که عبارت «زباله، طلای کثیف» را به واقعیت بدل کند؟ علاوه بر این، نگاهی هم به وضعیت کشور‌هایی می‌اندازیم که به شکلی موفق، فرآیند بازیافت و بازچرخانی زباله را در اقتصادشان جای داده‌اند.
آمار‌های «آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا» (United States Environmental Protection Agency) نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۷ میلادی، در این کشور حدود ۲۶۷ میلیون تن زباله خشک تولید شده است.
اما از این میان، تنها حدود ۹۴٫۲ میلیون تن بازیافت شده یا به «کمپوست» تبدیل شده است. (کمپوست، در واقع همان کودی است که از تجزیه مواد آلی موجود در گیاهان، میوه‌ها و خوراکی‌ها تولید می‌شود.)
به عبارت ساده‌تر، تنها حدود ۳۵ درصد از کل زباله خشک در آمریکا به چرخه بازگشته و ۶۵ درصد در طبیعت مدفون یا سوزانده شده است. در مورد زباله‌های پلاستیکی، این رقم تنها ۸ درصد است.
اما این رقم برای ایران چقدر است؟ بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (مربوط به سال ۲۰۱۸ میلادی) سرانه تولید زباله در جهان در هر روز برابر با ۳۰۰ گرم است. این درحالی است که این رقم برای ایرانی‌ها به بیش از ۷۱۰ گرم و برای تهرانی‌ها ۷۹۰ گرم، یعنی ۲٫۵ برابر متوسط جهانی است.
همزمان، براساس آمار سازمان بازیافت، روزانه نزدیک به ۵۸ هزار تن و سالانه بیش از ۲۱ میلیون تن زباله در ایران تولید می‌شود که ارزش تقریبی هر تن زباله ۴۰۰ هزار تومان است. به این ترتیب، گردش مالی بازیافت زباله در ایران، می‌تواند سالانه به بیش از ۸ هزار میلیارد تومان برسد. (میزان تحقق این رقم قطعا کمتر است.)
چقدر زباله تولید می‌کنیم؟
این آمار برای کل جهان، به مراتب بدتر است، چرا که آمریکا دست‌کم در میان کشور‌هایی است که بازیافت زباله را جدی می‌گیرد. برخی داده‌های آماری سازمان ملل متحد (مربوط به سال ۲۰۱۸ میلادی) نشان می‌دهند که سالانه حدود ۱۱٫۲ میلیارد تن زباله خشک در جهان تولید می‌شود.
بد نیست بدانیم که ۱۱٫۲ میلیارد تن، وزنی معادل ۵۶ هزار برابر وزن فولادی دارد که از ویرانه‌های «برج‌های تجارت جهانی»، پس از حملات ۱۱ سپتامبر جمع‌آوری شد! (حجم فولاد تخلیه شده از این ویرانه‌ها، حدود ۲۰۰ هزار تن بود.)
از طرفی، مقاله‌ای در مجله «نشنال جئوگرافیک» در سال ۲۰۱۹ میلادی نشان می‌دهد که از حدود ۶ دهه گذشته (که روند عمده تولید پلاستیک در جهان شروع شده)، تا به امروز حدود ۸٫۳ میلیارد تن پلاستیک تولید شده است.
بخش عمده این پلاستیک‌ها به زباله تبدیل شده و بازیافت نشده‌اند و حالا سر از اقیانوس‌ها در آورده‌اند. علاوه بر این، زباله‌ها عامل حدود ۵ درصد از گاز‌های گلخانه‌ای منتشر شده در جهان هم هستند.
آیا بازیافت گسترده زباله منطقی است؟
دغدغه‌های محیط زیستی بسیار جدی هستند، اما برای ایرانی‌هایی که درگیر مشکلات روزمره هستند، شاید زمانی برای فکر کردن به این موضوعات باقی نمانده باشد. با این همه، بحث بازیافت زباله، به دغدغه‌های اقتصادی هم گره می‌خورد.
به طور کلی، اقتصاد‌ها به دو شکل رشد می‌کنند: نخست با سرمایه‌گذاری و دوم با افزایش بهره‌وری. اقتصاد ایران هنوز در مرحله‌ای است که با سرمایه‌گذاری‌های جدید می‌تواند به رشد‌های بالا برسد. (اینکه آیا این سرمایه اساسا در دسترس است یا نه، بحث دیگری است.)
اما اقتصاد ایران با افزایش بهره‌وری هم جای رشد دارد. تعریف بهره‌وری هم ساده است: افزایش تولید نهایی، با همان ورودی اولیه. به عبارت ساده، اگر ایران بتواند تنها هدررفت سرمایه و انرژی را در تولیداتش کنترل کند، چندین درصد رشد اقتصادی را تجربه خواهد کرد. اما کدام بخش‌ها در صنعت بازیافت می‌توانند مشمول این ماجرا باشند؟
بازیافت فولاد: ترکیه می‌تواند الگو باشد
برای ایران که یکی از ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان است و زیرساختهای این حوزه را هم دارد، شاید مهم‌ترین بخش در صنعت بازیافت، بخش فولاد باشد. آمار‌ها نشان می‌دهند که از دهه ۱۹۷۰ به این سو، حدود ۶۰ درصد از تمام محصولات فولادی در آمریکای شمالی (ایالات متحده آمریکا و کانادا) بازیافت می‌شوند و در واقع، فولاد اصلی‌ترین محصول بازیافتی در این منطقه است.
جالب‌تر آنکه همین برآورد‌های آماری نشان می‌دهد که تنها در آمریکا، حدود ۵۳۰ هزار فرصت شغلی در بخش بازیافت فولاد وجود دارد که ارزش افزوده‌ای برابر با ۱۱۰ میلیارد دلار (حدود ۱۱ برابر بالاتر از صادرات نفت ایران در سال ۱۳۹۹) ایجاد کرده است.
آمریکا همزمان بزرگ‌ترین صادرکننده ضایعات فولاد و آهن‌قراضه در جهان است و بخش عمده این محصولات را به ترکیه و هند می‌فرستد. داده‌های سایت «استاتیستا» (Statista) نشان می‌دهد که ترکیه در سال ۲۰۲۰ میلادی، حدود ۲۲٫۴ میلیون تن فولاد ضایعاتی وارد کرده و از این نظر، با اختلاف بسیار زیادی در صدر است.
قیمت هر تن فولاد (در زمان نگارش این متن) حدود ۲۴۰ دلار است. اگر تنها ۱۰ درصد از این مبلغ را به عنوان سود ناشی از بازیافت در نظر بگیریم (عددی که می‌تواند بالاتر هم باشد)، سود صنایع بازیافت ترکیه با این ارقام، می‌تواند سالانه به حدود ۶۰۰ میلیون دلار برسد.
ایران هم سال‌ها است که در این زمینه فعال است و البته، به نظر می‌رسد فعالیت‌ها در این حوزه، کافی نبوده‌اند. در دهه‌های اخیر، این پیشنهاد مطرح شده بود که ضایعات آهن و فولاد از کشورهای جنگ‌زده اطراف (نظیر عراق، افغانستان و سوریه) به ایران وارد و با بازیافت مجدد آنها، ارزش افزوده‌ای ایجاد شود که هم برای ایران و هم برای این کشور‌ها مفید است.
بازیافت فولاد، سالانه میلیارد‌ها دلار ارزش افزوده در جهان ایجاد می‌کند و این حوزه‌ای است که ایران هم می‌تواند به آن ورود کند.
اما تحریم‌ها و مشکلات دیگر، موجب شده‌اند که این طرح‌ها روی کاغذ باقی بمانند. با این همه، هر چه باشد، اعداد و ارقام در این حوزه آن‌قدر بزرگ هستند (در ابعاد میلیارد دلار) که دولت می‌تواند مستقیما وارد گود شود.
کشورهای موفق: باز هم اروپا
اما آیا فارغ از بحث زباله‌های صنعتی، کشورهای دیگر، با بازیافت زباله‌های خانگی هم برای خودشان درآمد و رشد اقتصادی مهیا می‌کنند؟ پاسخ مثبت است. آلمان قهرمان این داستان است و اکنون حدود ۵۶ درصد از زباله‌اش را بازیافت می‌کند و این میزان، سهم بزرگی از اقتصاد این کشور دارد.
اتریش (حدود ۵۴ درصد)، کره‌جنوبی (حدود ۵۳ درصد) و سوئیس (حدود ۵۰ درصد) هم در رتبه‌های بعدی هستند. با این همه، اتحادیه اروپا در نظر دارد میزان بازیافت زباله در کشورهای عضو را به شدت افزایش دهد.
بر اساس برنامه این اتحادیه، تا سال ۲۰۳۰ میلادی، حدود ۷۰ درصد از تمام کالا‌های بسته‌بندی شده در کشورهای عضو این اتحادیه باید بازیافت شود و میزان بازیافت زباله‌های خانگی هم تا سال ۲۰۳۵ میلادی باید به ۶۵ درصد برسد. اتحادیه اروپا قصد دارد تا یک دهه آینده، بین ۶۵ تا ۷۰ درصد از تمام زباله‌های تولیدی در کشورهای عضو را بازیافت کند.
اما سوال نهایی و اساسی: بازیافت زباله چقدر به اقتصاد جهان کمک خواهد کرد؟ موردِ آمریکا مثال خوبی است. در آمریکا، حدود ۱٫۱ میلیون شغل در حوزه بازیافت زباله وجود دارد و سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی (GDP) آمریکا، بین ۳۷ تا ۲۳۶ میلیارد دلار برآورد شده است.
مطالعاتی هم هستند که نشان می‌دهند با برخی اصلاحات سیاستی، می‌توان ۱٫۴ میلیون شغل دیگر هم در همین زمینه در آمریکا ایجاد کرد. علاوه بر این، به طور کلی تخمین زده می‌شود که با بازیافت تمام پلاستیک تولید شده در جهان در طول یک سال، می‌توان در هر سال ۲۰۰ میلیارد دلار ارزش افزوده ایجاد کرد. این رقم، کمابیش به اندازه تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۹ است./تجارت نیوز
