تالاب انزلی زیر بار پساب‌ها؛ کالبدشکافی علمی یک فروپاشی تدریجی

تالاب بین‌المللی انزلی، با وسعتی در حدود ۲۰ هزار هکتار و ذخیره آبی بیش از ۳۰۰ میلیون متر مکعب، یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و حاشیه جنوبی دریای خزر است. این تالاب نقشی کلیدی در حفظ تنوع زیستی، تعدیل اقلیم محلی، کنترل سیلاب، معیشت صیادان و رونق گردشگری شمال کشور دارد. با این حال، در سال‌های اخیر، ورود مستمر و کنترل‌نشده پساب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی، تالاب انزلی را در مسیر یک بحران ساختاری و بلندمدت قرار داده است.

گیل فام /تالاب بین‌المللی انزلی، با وسعتی در حدود ۲۰ هزار هکتار و ذخیره آبی بیش از ۳۰۰ میلیون متر مکعب، یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و حاشیه جنوبی دریای خزر است. این تالاب نقشی کلیدی در حفظ تنوع زیستی، تعدیل اقلیم محلی، کنترل سیلاب، معیشت صیادان و رونق گردشگری شمال کشور دارد. با این حال، در سال‌های اخیر، ورود مستمر و کنترل‌نشده پساب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی، تالاب انزلی را در مسیر یک بحران ساختاری و بلندمدت قرار داده است.

⸻

منابع اصلی آلودگی تالاب انزلی

بخش عمده آلودگی تالاب از طریق رودخانه‌هایی نظیر زرجوب، گوهررود، پیر‌بازار و سایر شاخه‌های منتهی به تالاب وارد می‌شود. این جریان‌ها حامل:
• فاضلاب شهری تصفیه‌نشده یا ناقص از رشت و شهرهای اطراف،
• پساب بیمارستانی و کارگاهی،
• پساب صنایع کوچک و متوسط،
• و رواناب کشاورزی حاوی کودها و سموم شیمیایی هستند.

ضعف زیرساخت‌های تصفیه فاضلاب، فرسودگی شبکه جمع‌آوری و نبود نظارت مؤثر، سبب شده بار آلایندگی ورودی به تالاب فراتر از ظرفیت خودپالایی آن باشد.

⸻

آلودگی آلی و میکروبی؛ افت اکسیژن و مرگ خاموش

یکی از مهم‌ترین اشکال آلودگی در تالاب انزلی، افزایش بار مواد آلی محلول است که در شاخص‌هایی نظیر BOD و COD نمود پیدا می‌کند. این مواد عمدتاً از فاضلاب انسانی و شهری منشأ می‌گیرند.

افزایش مواد آلی باعث مصرف شدید اکسیژن محلول (DO) در آب شده و به‌ویژه در لایه‌های زیرین تالاب، شرایط کم‌اکسیژن یا حتی بی‌هوازی ایجاد می‌کند. پیامد این وضعیت:
• مرگ‌ومیر دوره‌ای ماهیان،
• کاهش گونه‌های حساس به آلودگی،
• و تولید گازهای سمی و بدبو مانند سولفید هیدروژن است.

افزون بر این، حضور گسترده باکتری‌های شاخص آلودگی مدفوعی، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی و فعالیت‌های گردشگری محسوب می‌شود.

⸻

یوتریفیکاسیون؛ مکانیزم علمی خفگی تالاب

ورود مقادیر بالای نیتروژن و فسفر از فاضلاب و رواناب کشاورزی، تالاب انزلی را وارد فاز پیشرفته یوتریفیکاسیون کرده است. این فرایند علمی شامل:
۱٫ غنی‌شدن آب از مواد مغذی،
۲٫ شکوفایی گسترده جلبک‌ها و گیاهان آبزی،
۳٫ مرگ توده زیستی و تجزیه آن،
۴٫ و مصرف گسترده اکسیژن محلول آب است.

یکی از نشانه‌های بارز این وضعیت، رشد انفجاری گیاه مهاجم آزولا در سطح تالاب است که با ایجاد لایه‌ای فشرده بر سطح آب، تبادل اکسیژن را مختل کرده و نوررسانی به لایه‌های پایین‌تر را کاهش می‌دهد. پیامد نهایی، خفگی زیست‌بوم و تسریع روند مرگ اکولوژیک تالاب است.

⸻

انباشت فلزات سنگین؛ تهدیدی پنهان اما ماندگار

مطالعات انجام‌شده در حوضه آبریز تالاب انزلی از حضور فلزات سنگینی نظیر سرب، کادمیوم، کروم و نیکل در آب و رسوبات تالاب حکایت دارد. این عناصر عمدتاً از پساب‌های صنعتی و رواناب شهری وارد سیستم می‌شوند.

فلزات سنگین پس از ته‌نشینی در رسوبات:
• وارد زنجیره غذایی می‌شوند،
• در بدن آبزیان تجمع می‌یابند،
• و از طریق پدیده زیست‌تجمعی و بزرگنمایی زیستی، سلامت انسان را نیز تهدید می‌کنند.

این نوع آلودگی، حتی در صورت توقف ورود پساب، برای سال‌ها در اکوسیستم باقی می‌ماند.

⸻

رسوب‌گذاری و کاهش عمق تالاب

ورود مقادیر بالای مواد معلق (TSS) حاصل از فرسایش خاک، فاضلاب و رواناب‌های سطحی، موجب افزایش رسوب‌گذاری در بستر تالاب شده است. کاهش عمق تالاب پیامدهایی چون:
• گرم‌شدن سریع‌تر آب،
• تشدید شکوفایی گیاهی،
• و تبدیل بخش‌هایی از تالاب به مناطق نیزاری و نیمه‌خشک را به همراه دارد.

این روند، ظرفیت هیدرولوژیک تالاب را به‌شدت کاهش می‌دهد.

⸻

فروپاشی تدریجی تنوع زیستی

افت کیفیت آب، تغییر ترکیب شیمیایی و کاهش اکسیژن، به کاهش محسوس تنوع زیستی در تالاب منجر شده است. کاهش گونه‌های بومی ماهیان، افت جمعیت پرندگان مهاجر و غالب‌شدن گونه‌های مهاجم، نشانه‌های روشن ناپایداری اکوسیستم تالاب انزلی هستند.

⸻

چرا اقدامات موجود ناکارآمد بوده‌اند؟

با وجود اجرای طرح‌هایی نظیر احداث تصفیه‌خانه‌ها و پروژه‌های مقطعی احیا، نبود مدیریت یکپارچه حوضه آبریز، کمبود بودجه پایدار، ضعف بهره‌برداری و پراکندگی مسئولیت میان نهادها، باعث شده این اقدامات اثرگذاری محدودی داشته باشند.

⸻

راهکارهای اجرایی پیشنهادی

• تکمیل و ارتقای تصفیه‌خانه‌های فاضلاب با تمرکز بر حذف مواد مغذی
• پایش آنلاین و شفاف ورودی‌های آلاینده به تالاب
• اعمال نظارت سخت‌گیرانه بر پساب صنایع و مراکز حساس
• مدیریت علمی رواناب کشاورزی و کاهش مصرف کود
• ایجاد نهاد مستقل مدیریت یکپارچه تالاب انزلی با اختیارات اجرایی مشخص

تالاب انزلی امروز با یک بحران ساده روبه‌رو نیست؛ بلکه درگیر انباشت هم‌زمان آلودگی آلی، یوتریفیکاسیون، فلزات سنگین و رسوب‌گذاری است؛ مجموعه‌ای از فشارها که به‌طور مستقیم موجودیت این تالاب را تهدید می‌کند. ادامه وضعیت کنونی، تالاب انزلی را از یک سرمایه طبیعی بی‌بدیل، به منبع دائمی آلودگی و هزینه برای منطقه تبدیل خواهد کرد. نجات این تالاب، نیازمند تصمیمات فوری، علمی و شجاعانه است؛ نه هشدارهای تکراری و اقدامات نمایشی

پوریا فرهش

لینک کوتاه : http://gilfam.ir/?p=45989

مطالب مشابه

فراخوان شرکت در برنامه «جایزه رامسر» سال ۱۴۰۴

چطور ایران می‌تواند با مدیریت واقع‌گرایانه، از گروه مرگ نسبتاً «منصفانه» صعود کند؟

پرداخت ۶۳ میلیارد تومان تسهیلات به دهیاری‌ها | پیش‌بینی ایجاد بیش از ۲ هزار شغل جدید در روستاهای گیلان در سال ۱۴۰۴

پنجمین همایش بزرگداشت میرزا کوچک خان جنگلی در لاهیجان با پرداختن به نقش زنان در نهضت جنگل برگزار شد

تلفیق طبیعت‌گرایی و یادمان شهدا در میدان جهاد رشت

شهردار لاهیجان چهره برتر مدیریت پسماند کشور شد

گامی نوین در رضوانشهر برای حفاظت از طبیعت

نمایشگاه «پروانه‌های بازیافتی رنگارنگ» در لاهیجان گشایش یافت

خیابان چای در لاهیجان نامگذاری شد

پایان جشنواره چای در لاهیجان؛ شروع دوباره پرسش‌ها از سیاست‌های معطل مانده