یکی از بزرگترین سوالات منتقدین احیای تالاب بین‌المللی انزلی با روش بایوجمی، دانستن جزئیات موادی است که در این طرح استفاده شده است. شرکت نانو صنعت پرشیا بر اساس ادعایی که مطرح و بلافاصله هم تحت حمایت مستقیم عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت، هرگز حاضر به فاش کردن محتویات واژه نامفهوم و خودساخته «بایوجمی» نشد. در این میان متخصصان بر اساس پیشینه فعالیت‌های این شرکت گمان داشتند که عمده‌ترین و مهمترین ماده تشکیل‌دهنده آن می‌تواند نانو دی‌اکسید تیتانیوم باشد، تا اینکه در میان صفحات گزارشات، اثراتی از کلرید نقره نیز پیدا شد. کلرید نقره‌ای که در مجاورت نور خورشید به کلر و نقره تجزیه شده درحالیکه سمیت نقره در محیط‌های آبی محرز و غیر قابل انکار است.
دروغ بزرگ؛ بایوجمی دی‌اکسید تیتانیوم است، یا نانو دی‌اکسید تیتانیوم؟
مجریان طرح همواره استفاده از نانو ذرات در بایوجمی را مردود دانسته و تاکید بر استفاده از دی اکسید تیتانیوم آن هم به مقدار بسیار ناچیز داشته‌اند. تردید منتقدین وقتی بیشتر می‌شود که تاکید بر استفاده از مقدار کمی ماده آن هم تنها ۲٫۲۵ میکروگرم در لیتر است (صفحه ۴ گزارش خلاصه مدیریتی). خاصیت فتوکاتالیستی دی اکسید تیتانیوم در محیط‌های بزرگی به اندازه تالاب انزلی زمانی موثر است که یا در مقدار زیاد به صوت دی اکسید تیتانیوم استفاده شود و یا در مقدار بسیار کم و به صورت نانو ذرات وارد آب گردد. مقدار بسیار کمی از مواد نانو در صورتی که وارد محیط آبی شوند، می‌توانند به میزانی باورنکردنی گسترده شده و تاثیری به مراتب بیشتر نسبت به حالت عادی خود داشته باشند.
عبدالرضا کرباسی ارزیاب طرح و استاد دانشگاه تهران در یک مصاحبه مطبوعاتی استفاده از دی اکسید تیتانیوم نه نوع نانو آن را در طرح تایید کرده و همزمان با این ادعا که ماده‌ای است که در آدامس هم مورد استفاده قرار می‌گیرد، منتقدین را به احترام به نهادهای علمی کشور دعوت می‌کند. در این میان اما مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست گیلان، قربانعلی محمدپور در گفتگوی ویژه خبری شبکه استانی باران، آن هم بدون حضور هیچ کارشناسی، استفاده از نانوذرات را کاملا رد کرده و بایوجمی را ترکیبی از ضایعات کشاورزی، سبوس برنج و یک نوع ماده پلی ساکارید معرفی می‌کند!
محل استناد موافقان طرح به چهار گزارش مجلد: «گزارش مقدماتی طرح»، «گزارش ارزیابی ریسک»، «گزارش خلاصه مدیریتی» و «گزارش پژوهشکده آبزی پروری آب‌های داخلی کشور به عنوان ناظر» است؛ گزارش‌هایی با لوگوی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، سازمان حفاظت محیط زیست و در نهایت پژوهشکده آبزی پروی، رفرنسی معتبر برای محققان و البته منتقدین به پروژه؛ چرا که کمتر کسی است که به صحت مطالب مندرج در آن اطمینان نداشته باشد.
اما در کمال تعجب وجود تناقضات متعدد در این گزارش‌ها به حدی است که می‌توان از آنها علیه خود پروژه استفاده کرد و خطرناک نبودن احیا با روش پیشنهادی را به صورت جدی به چالش کشید. همه این گزارش‌ها به غیر از یک مورد، ماده موثر در بایوجمی را دی اکسید تیتانیوم معرفی کرده و تاکید داشته‌اند که مواد مورد استفاده از نوع نانو نمی‌باشند. اما در صفحه ۳ «گزارش مقدماتی طرح نظارت و پایش اجرای پروژه زیست پالایی با مواد بایوجمی» آمده است: «مواد موجود در محصولات بایوجمی شامل نانو دی اکسید تیتانیوم و محلول دی الکتریک بر پایه پلی ساکارید هستند…»!
مجری طرح در جلسه اسفند ماه شورای شهر بندرانزلی که به منظور معرفی روش احیای تالاب برگزار شده بود، در فایل ارائه‌ای که حالا تقدیم مقامات قضایی شده است، به صورت کاملا مشخص و تصویری از تکنولوژی نانو و استفاده از نانو دی اکسید تیتانیوم در حل معضل تالاب نام برده، اما پس از آن به دلیل حساسیت افکار عمومی در مورد سرطان‌زا بودن ماده مورد بحث، به یکباره همه گزارش‌ها به دی اکسید تیتانیوم تبدیل شد.
فن بازار ملی ایران با هدف تجاری سازی دانش فنی و معرفی آن به مشتریان ایرانی و خارجی، به عنوان یکی از مراجع فناوری کشور، معروف و شناخته شده می‌باشد. با جستجوی عبارت «بایوجمی» در سایت این بازار فنی، به شرکت نانوصنعت پرشیا و محصول آن می‌رسید که مواد تشکیل دهنده بایوجمی را نانو دی اکسید تیتانیوم و نقره به عنوان یک محصول با خاصیت فتوکاتالیستی معرفی کرده است. همه این موارد باعث شد تا محققان نسبت به مخفی کاری در این پروژه ظنین شوند.
اما گره کور این دروغ بزرگ به دست مراجع ذیصلاح باز می‌شود. دادستان بندرانزلی در مصاحبه صوتی پس از اعلام جرم بر علیه عیسی کلانتری، قربانعلی محمدپور، عبدالرضا کرباسی و فرشید سهیلی؛ اعلام می‌دارد که ماده ارسال شده به آزمایشگاه‌های معتبر جهت آنالیز و در نهایت پاسخ‌های به دست آمده، ثابت می‌کند ترکیب مواد موسوم به بایوجمی، برخلاف ادعای مجریان طرح، نانو دی اکسید تیتانیوم و کلرید نقره می‌باشد.
ماده کشف شده دیگر، کلرید نقره است. چه مواد خطرناک دیگری در بایوجمی وجود دارد که متخصصان از آن بی اطلاع هستند؟
استفاده از دی اکسید تیتانیوم در تصفیه فاضلاب‌ها پدیده‌ی جدیدی نبوده و سال‌های زیادی است که در دنیا استفاده می‌شود. محیط‌های بسته تصفیه‌خانه‌ها این اجازه را می‌دهد تا پس از فرآیند، مواد خطرناک آن توسط فیلترهای متعدد از آب جدا شده و آبی سالم برای مصارف کشاورزی خارج گردد. اما اینکه یک ماده بحث برانگیر به صورت مستقیم وارد آب شود بدون آنکه درک درستی از تبعات آن داشته باشیم، اولین باری است که در دنیا اتفاق افتاده و در هیچ کجای دیگر معمول نبوده است.
دی اکسید تیتانیوم برای آنکه بتواند خواص فتوکاتالیستی خود در عمق تالاب را نیز داشته باشد حداقل به دو عامل دیگر نیاز دارد. هم زدن آب توسط قایق‌های موتوری با سرعت بالا و کلرید نقره که یک ماده بسیار خطرناک و سمی در محیط‌های زنده آبی است. کلرید نقره در جوار نور ماوراء بنفش خورشید به کلر و نقره تجزیه خواهد شد. سمیت حضور نقره در آب به حدی خطرناک است که باعث مرگ تمام موجودات زنده اطراف خود خواهد شد.
در صفحه ۱۹ گزارش خلاصه مدیریتی آمده است: «مقدار نقره در گیاهان استخرهای تیمار بیش از استخر شاهد و تالاب انزلی است. استفاده از بایوجمی علت اصلی این افزایش است و بنابراین هنگام بکارگیری این روش در تالاب انزلی باید غلظت نقره در بایوجمی کاهش داده شود».
حالا اما ابهامات بیشتر می‌شود. تا قبل از ارسال گزارش‌های مجلد، افکار عمومی با یک کشف آسمانی به اسم بایوجمی مشغول شد، ماده‌ای که شامل کمپوست بوده و با روش زیست پالایی نه تنها مشکل تالاب انزلی، بلکه احتمالاً مشکل همه پهنه‌های آبی دنیا را حل خواهد کرد. با پیدا شدن کلرید نقره در بایوجمی، آن هم در حالی که مجریان طرح قبل از رسانه‌ای شدن هرگز اسمی از آن نبرده بودند، سوال بزرگتری مطرح می‌شود که در بایوجمی چه مواد دیگری ممکن است وجود داشته باشد؟ آیا این روش را می‌توان زیست پالایی نامید، یا دروغ بزرگ دیگری در ادعای مجریان طرح نهفته است؟
شرکت نانو صنعت پرشیا یکی از شرکت‌های مجموعه شهرک علمی و صنعتی اصفهان است که حتی برای تصفیه فاضلاب‌های استان خود نتوانسته است مسئولین را قانع کند اما با حمایت مستقیم مقامی عالی رتبه، بزرگترین پهنه آبی داخل کشور به عنوان آزمون و خطا تقدیم آن می شود. به راستی آیا تالاب بین‌المللی انزلی و بیش از یک میلیون حاشیه‌نشینان آن موش آزمایشگاهی تیم اجرایی بودند؟! کمی عمیق‌تر به این موضوع بنگریم: چه تضمینی وجود داشت که اگر این پروژه اجرا و میلیون‌ها لیتر بایوجمی به داخل تالاب بین المللی انزلی تزریق می‌شد، سفره کل کشور با مواد سرطان‌زا آلوده نمی‌شد. زندگی بیش از یک میلیون حاشیه نشین، امروز مدیون تصمیم دادستان بندرانزلی و ورود به موقع مراجع ذیصلاح است.
محمد لاهوری
کارشناس و مسئول کمیسیون محیط زیست موسسه موج شکن انزلی
