میراث جهانی قربانی بی‌عملی؛

چرا آتش هیرکانی مهار نشد؟

جوامع بومی خواستار کمک شدند، مسئولان محلی گفتند نترسانید و بزرگ نمایی نکنید — حالا آتش هیرکانی مهار نشده

گیل فام / آتش‌سوزی چند‌هفته‌ای در جنگل‌ باستانی هیرکانی، به‌ویژه در منطقه «الیت» مرزن‌آباد، یک فاجعه محیط‌زیستی‌ست و واکنش به آن نیازمند تحلیل جدّی و اصلاح ساختار مدیریت بحران در کشور است. این حادثه صرفاً یک آتش طبیعی نیست؛ بلکه زنگ خطرِ ضعف جدّی در سیستم مدیریت منابع طبیعی، دستگاه‌های بحران، و اولویت‌بندی حکومتی را به صدا درآورده است.

دلایل و ریشه‌های این بحران

۱. عامل انسانی آتش‌سوزی
طبق گزارش‌ها، احتمال عمدی بودن آتش‌سوزی بسیار بالا است. مسئولان محلی به نقش «شکارچیان، افراد متخلف یا حفاران غیرمجاز» اشاره کرده‌اند که ممکن است در آتش‌زایی دخیل باشند.

این نکته نشان می‌دهد که ضعف قانونی، ضعف نظارت و نبود آموزش کافی برای ساکنان محلی می‌تواند آتش‌سوزی را به یک بازی خطرناک تبدیل کند.
۲٫ کم‌کاری و تعلل در مهار اولیه
کنشگران محلی گزارش داده‌اند که هشدارها برای اعزام سریع بالگرد آب‌پاش در روزهای آغازین جدی گرفته نشده‌اند.
چنین تعللی در مراحل اول آتش، وقتی که آتش هنوز «قابل کنترل‌تر» بود، هزینه بزرگی داشته است.
۳٫ نبود مدیریت هماهنگ بحران
یکی از نقدهای جدّی این است که «فرماندهی واحد» در مهار بحران وجود نداشته است. تعداد دستگاه‌های درگیر (منابع طبیعی، محیط زیست، مدیریت بحران، استانداری و غیره) زیاد است اما گزارش‌ها حاکی‌ست که هماهنگی لازم برای تصمیم‌گیری سریع و مؤثر شکل نگرفته.
۴٫ مشکلات سخت‌افزاری و لجستیکی
منطقه الیت بسیار صعب‌العبور است؛ پوشش جنگلی انبوه، شیب تند کوهستان و وزش باد شدید باعث می‌شوند عملیات هوایی و زمینی برای اطفا آتش در آنجا سخت باشد.
همچنین تعداد بالگردها و هواپیماهای آب‌پاش محدود بوده‌اند، یا دیر به منطقه رسیده‌اند.
افزون بر این، دود زیاد و وضعیت جغرافیایی پیچیده، کار امدادگران محلی را دشوار کرده است.
۵٫ اولویت‌گذاری پایین برای محیط زیست
بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی و کنشگران محیط زیست انتقاد کرده‌اند که حکومت برای محیط‌زیست اولویت کافی قائل نمی‌شود و بودجه و منابع لازم را برای حفاظت جنگل‌ها اختصاص نمی‌دهد.
این یک انتقاد عمیق‌تر است: آیا میراث طبیعی، به ویژه جنگل‌های هیرکانی که منبع غنی زیست‌تنوع‌اند، برای نظام مدیریت بحران به اندازه کافی مهم هستند؟ یا فقط وقتی فاجعه پیش می‌آید به آن‌ها بها داده می‌شود؟
۶٫ پیچیدگی زیست‌محیطی جنگل هیرکانی
جنگل‌های هیرکانی جز میراث جهانی یونسکو هستند و تنوع گیاهی و جانوری خاصی دارند. سوختن تاج درختان (نه فقط کف جنگل) گزارش شده است، که پیامدهای اکولوژیک بلندمدتی دارد.
وقتی آتش به تاج درختان برسد، بازسازی جنگل بسیار سخت‌تر می‌شود و آسیب نسل‌به‌نسل است.

سوابق و زمینه تاریخی

• جنگل‌های هیرکانی از میلیون‌ها سال قدمت دارند و بخشی از میراث طبیعی جهان‌اند.
• پیشینه آتش‌سوزی در جنگل‌های ایران و منطقه هیرکانی وجود داشته است، اما مهار کامل مشکلات همیشه چالش برانگیز بوده است. (این فاجعه جدید در بستر سابقه ناتوانی و ضعف در مدیریت بحران جنگل شکل گرفته است.)
• تحقیقات علمی جدید نشان می‌دهند که عوامل انسانی (مانند تراکم جمعیت، ساخت‌وساز، دسترسی به خطوط برق) به شدت در ریسک آتش‌سوزی جنگل‌ها نقش دارند.
• در آتش‌سوزی کنونی، کشور برای کمک بین‌المللی رفـت؛ مثلاً ترکیه برای ارسال هلیکوپتر و هواپیما مشارکت کرده است. این یعنی عمق چالش (منابع داخلی کافی نبوده‌اند یا سازمان‌دهی مناسب نداشته‌اند).

⸻

دلایل اهمیتی فاجعه برای جامعه و محیط زیست

• تخریب جنگل هیرکانی به معنای از دست رفتن یک اکوسیستم باستانی با گونه‌های گیاهی و جانوری نادر است که امکان بازگشت کامل آن در کوتاه‌مدت بسیار دشوار است.
• انتشار دود، ذغال، خاکستر و گازهای ناشی از آتش، سلامت انسان‌ها (به‌ویژه جوامع محلی) را تهدید می‌کند.
• جنگل هیرکانی نقش مهمی در کنترل آب، کاهش فرسایش خاک، جذب کربن دارد؛ آسیب به آن تبعات زیست‌محیطی بزرگی در بلندمدت خواهد داشت.
• این حادثه یک زنگ هشدار برای سیاست‌گذاران است: مدیریت بحران، منابع طبیعی و محیط زیست باید جدی‌تر دیده شوند.

راهکارها و پیشنهادات

برای پیشگیری از فاجعه‌های مشابه در آینده و بهبود پاسخ به آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی، چند راهکار کلیدی پیشنهاد می‌کنم:
۱٫ ایجاد فرماندهی واحد مدیریت بحران جنگل
• تشکیل «ستاد ملی جنگل‌سوزی» با حضور نمایندگان منابع طبیعی، محیط زیست، استانداری‌ها، وزارت دفاع (برای بالگرد) و مدیریت بحران؛
• این ستاد باید بتواند در لحظه تصمیم‌گیری کند و هماهنگی عملیاتی میان همه دستگاه‌ها را تضمین کند.
۲٫ تقویت زیرساخت‌های اطفا آتش
• افزایش تعداد بالگردها، هواپیماهای آب‌پاش در مناطق جنگلی حساس؛
• ایجاد پایگاه‌های آب‌گیری (تالاب، دریاچه، مخازن) در نزدیکی جنگل‌ها تا پروازهای اطفایی سریع‌تر انجام شود؛

• امکانات زمینی قدرتمند‌تر: تجهیز گروه‌های محلی با جی‌پی‌اس، دستگاه‌های اطفا دستی، امکانات ارتباطی در ارتفاعات صعب‌العبور.
۳٫ آموزش و مشارکت محلی
• برگزاری دوره‌های آموزشی برای اهالی محلی، روستاییان و گردشگران در مورد خطر آتش، پیشگیری و نحوه گزارش سریع آتش؛
• تشکیل «گروه‌های همیار محیط زیست» بومی که بتوانند در روزهای بحرانی نقش امدادرسانی اولیه را داشته باشند؛
• تقویت سیستم هشدار محلی: سامانه تلفنی یا پیامکی برای گزارش آتش‌سوزی از سوی مردم محلی.
۴٫ کنترل و پیشگیری از عامل انسانی آتش‌سوزی
• اجرای قوانین سخت‌تر برای شکارچیان، حفاران غیرمجاز؛ نظارت دقیق‌تر در مناطق جنگلی؛
• گشت‌های محیط زیستی منظم و حضور فعال‌تر یگان حفاظت منابع طبیعی؛
• استفاده از فناوری‌های پیش‌بینی آتش با داده‌های اقلیمی، پوشش گیاهی و مدل‌های ارزیابی ریسک (مطابق مطالعات علمی اخیر) برای شناسایی نقاط پرخطر. (مطالعه اخیر نشان داده عوامل انسانی نقش بسیار بزرگی در آتش‌سوزی دارند.)
۵٫ بودجه و اولویت‌دهی به محیط زیست
• دولت باید بودجه خاص و دائمی برای مدیریت جنگل‌سوزی اختصاص دهد؛
• ایجاد صندوق ملی حفاظت جنگل برای سرمایه‌گذاری بلندمدت در زیرساخت‌ها، آموزش، نظارت و بازسازی جنگل‌ها؛
• جذب کمک‌ بین‌المللی به عنوان مکمل، نه جایگزین: وقتی درخواست کمک خارجی داده می‌شود، باید نشان دهد که مدیریت داخلی قدرت کافی دارد اما منابع محدود است، نه اینکه به کل وابسته باشد.
۶٫ بازسازی اکولوژیک پس از آتش‌سوزی
• طراحی برنامه بازسازی جنگل با مشارکت کارشناسان بوم‌شناسی برای کاشت گونه‌های بومی؛
• پایش بلندمدت سلامت جنگل (تاج درختان، خاک، تنوع زیستی) پس از مهار آتش؛
• فراهم‌آوردن حمایت مالی و فنی برای جوامع محلی جهت مشارکت در بازسازی (مثلاً بهره‌گیری از اشتغال بومی در عملیات بازگشت جنگل).

سخن پایانی

این آتش‌سوزی نشان داد که میراث طبیعی مهم کشور ما ــ مثل جنگل هیرکانی ــ نه‌تنها آسیب‌پذیر است، بلکه در مواقع بحرانی سیستم پاسخ‌دهی بحراناتی‌مان ناکارآمد است. وقتی هشدارهای اولیه جدی گرفته نشود، وقتی تجهیزات کافی وجود نداشته باشد، وقتی هماهنگی بین نهادها ضعیف باشد، نتیجه‌اش از دست رفتن بخشی از میراث زیستی ما خواهد بود.

اگر به عنوان رسانه به این موضوع بپردازی، لازم است نه‌فقط سوگ جنگل را گزارش کنی، بلکه صدای مطالبه‌گرانه باشی: مطالبه از مسئولان برای پاسخ بهتر، مطالبه از سیاست‌گذاران برای بازسازی و تأمین مالی، مطالبه از مردم برای مشارکت فعال در حفاظت. این فاجعه می‌تواند نقطه عطفی باشد؛ یا یک تراژدی دیگر مثل نمونه‌های مشابه که بعد از خاموش شدن آتش رها می‌شوند و بازسازی جدی صورت نمی‌گیرد.

نویسنده- پوریا فرهش

لینک کوتاه : http://gilfam.ir/?p=45899

مطالب مشابه

پرداخت ۶۳ میلیارد تومان تسهیلات به دهیاری‌ها | پیش‌بینی ایجاد بیش از ۲ هزار شغل جدید در روستاهای گیلان در سال ۱۴۰۴

پنجمین همایش بزرگداشت میرزا کوچک خان جنگلی در لاهیجان با پرداختن به نقش زنان در نهضت جنگل برگزار شد

تلفیق طبیعت‌گرایی و یادمان شهدا در میدان جهاد رشت

شهردار لاهیجان چهره برتر مدیریت پسماند کشور شد

گامی نوین در رضوانشهر برای حفاظت از طبیعت

نمایشگاه «پروانه‌های بازیافتی رنگارنگ» در لاهیجان گشایش یافت

خیابان چای در لاهیجان نامگذاری شد

پایان جشنواره چای در لاهیجان؛ شروع دوباره پرسش‌ها از سیاست‌های معطل مانده

ناصر مسعودی درگذشت

فعال‌سازی دو کمیته آموزش و نظارت برای ساماندهی پسماند در بخش رودبنه